Istorija kontrole naoružanja pokazuje kako su države kroz decenije nastojale da ograniče širenje oružja i smanje rizik od globalnih sukoba. Pokušaji kontrole oružja nisu savremeni fenomen, već potiču još iz vremena kada su prve međunarodne konferencije bile posvećene regulisanju pravila ratovanja i smanjenju upotrebe razarajućeg oružja.
Još krajem 19. i početkom 20. veka, na Haškim mirovnim konferencijama 1899. i 1907. godine, uspostavljeni su prvi mehanizmi za ograničavanje upotrebe određenih vrsta oružja, uključujući zabranu korišćenja projektila koji izazivaju nepotrebne patnje. Ove konferencije predstavljale su pionirski pokušaj uvođenja pravila koja bi obavezala sve učesnike na humaniji način vođenja sukoba.
Iako su ovi rani napori imali ograničene domete, značajan pomak dogodio se nakon Prvog svetskog rata kada su države kroz Društvo naroda pokušale da spreče ponavljanje takvog razaranja. Ženevski protokol iz 1925. godine, kojim je zabranjena upotreba otrovnih gasova i biološkog oružja u ratu, predstavljao je važan korak u međunarodnim naporima za kontrolu naoružanja.
Međutim, ovaj protokol nije zabranjivao proizvodnju i skladištenje takvog oružja, što je ostavilo prostor za dalje naoružavanje tokom Drugog svetskog rata. Uprkos tome, njegova simbolička vrednost ojačala je ideju da međunarodna zajednica mora aktivno raditi na sprečavanju upotrebe oružja koje izaziva masovne gubitke života.
Pravi zamah u kontroli naoružanja dogodio se u drugoj polovini 20. veka, tokom Hladnog rata, kada su dve supersile - Sjedinjene Američke Države i Sovjetski Savez - shvatile da je nekontrolisana trka u naoružanju pretnja globalnoj bezbednosti. Kubanska raketna kriza iz 1962. godine dodatno je ubrzala razgovore o kontroli oružja, što je rezultiralo potpisivanjem nekoliko ključnih ugovora.
Među njima se izdvaja Ugovor o neširenju nuklearnog oružja (NPT) iz 1968. godine, kojim su nuklearne sile preuzele obavezu da spreče širenje nuklearnog oružja na druge države, dok su nenuklearne države pristale da ne razvijaju takve kapacitete. NPT je takođe uspostavio pravo država na korišćenje nuklearne energije u mirnodopske svrhe, pod nadzorom Međunarodne agencije za atomsku energiju (IAEA).
Pored NPT-a, značajan korak napravljen je kroz bilateralne sporazume između SAD i SSSR-a, poput Sporazuma o ograničenju strateškog naoružanja (SALT) iz 1972. godine i kasnijih sporazuma START, kojima su strane pristale na ograničavanje i smanjenje broja nuklearnih bojevih glava i raketnih sistema.
Ovi sporazumi ne samo da su smanjili arsenale već su uveli i mehanizme za verifikaciju, čime je izgrađeno poverenje između dve najveće vojne sile. Uvođenje inspekcija na licu mesta i razmena podataka o nuklearnim kapacitetima pomogli su u smanjenju tenzija i povećanju transparentnosti.
Nakon završetka Hladnog rata, međunarodni napori na kontroli naoružanja dodatno su intenzivirani. Potpisivanje Konvencije o hemijskom oružju (CWC) 1993. godine označilo je prekretnicu jer su se države obavezale na uništenje svih zaliha hemijskog oružja. Slično tome, Konvencija o biološkom oružju (BTWC) iz 1972. godine postavila je temelje za eliminaciju biološkog oružja, iako je verifikacija ostala problematično pitanje.
Problemi u vezi sa verifikacijom često su izbijali na površinu, budući da države nisu bile spremne da prihvate strože inspekcije, što je otežavalo proveru poštovanja sporazuma.
Savremeni izazovi kontrole naoružanja uključuju pojavu novih tehnologija, proliferaciju raketnih sistema i opasnost od terorizma koji koristi oružje za masovno uništenje. Iako su međunarodni sporazumi ključni u smanjenju pretnji, politička nestabilnost i sukobi često otežavaju njihovu primenu.
Pored toga, države poput Severne Koreje i Irana nastavljaju sa programima koji se doživljavaju kao pretnja globalnom miru, što komplikuje napore u održavanju stabilnosti. Ipak, istorija kontrole naoružanja pokazuje da, uprkos izazovima, međunarodna zajednica kontinuirano traži načine da održi globalnu bezbednost i spreči širenje oružja koje može ugroziti čovečanstvo.