Biološko oružje: Antraks kao vojna i bioteroristička pretnja
- Katerina Stojkoska
- Nov 3, 2024
- 5 min read
Updated: Mar 3
Infekcija antraksom (Bacillus anthracis)) poznata po svojoj smrtonosnosti i otpornosti, ima dugu istoriju kroz vekove prirodnih epidemija, naučnih dostignuća u mikrobiologiji i zloupotrebe u formi biološkog oružja.
Uprkos napretku u medicini i veterini, ova bolest ostaje relevantna u savremenom svetu, pre svega zbog potencijala za upotrebu u bioterorističkim napadima. U kontekstu neproliferacije oružja za masovno uništenje, razumevanje antraksa važno je za globalnu bezbednost i jačanje preventivnih mehanizama.
Istorijski razvoj i značaj antraksa
Priča o antraksu počinje u davnim vremenima, kada su epidemije pogađale biljojede,
naročito stoku, širom sveta. Spore ove bakterije su se prenosile na ljude putem
zaraženih životinja, čineći antraks jednom od prvih poznatih zoonotskih bolesti. Grčka i
rimska literatura svedoče o ranom razumevanju bolesti, a tokom srednjeg veka, antraks
je izazivao velike gubitke u stočarstvu.
Od 18. veka u zemljama poput Velike Britanije bolest je bila posebno prisutna među radnicima u industriji vune i koža. U 19. veku, evropski naučnici kao što su Pjer Reje i Robert Koh sistematski su proučavali ovu bolest. Koh je otkrio životni ciklus Bacillus anthracis i spore koje omogućavaju preživljavanje bakterije u ekstremnim uslovima. Ovaj rad je doveo do značajnih pomaka u razumevanju antraksa, a Luji Pasteur je 1881. godine razvio
vakcinu koja je pružila dugoročnu zaštitu stoci.
U 20. veku, antraks je i dalje predstavljao ozbiljnu pretnju, posebno u zemljama sa
lošim veterinarskim sistemima. Iako su slučajevi u industrijalizovanim zemljama opali,
antraks je i dalje bio prisutan u ruralnim područjima Afrike i Azije. Takođe, tokom
Drugog svetskog rata, antraks je postao predmet istraživanja u okviru biološkog oružja,
što je dodatno povećalo njegov značaj u savremenoj istoriji.
Od istraživanja do pretnje
Pored prirodne pojavnosti, antraks je postao centralna figura u istoriji biološkog oružja. Njegova otpornost, dugovečnost spora i smrtonosnost učinili su ga pogodnim za vojne programe.
Prve ozbiljne studije o militarizaciji antraksa započele su tokom Prvog svetskog rata, kada su Nemačka i Velika Britanija istraživale potencijal njegove upotrebe. Nemački agenti su navodno kontaminirali stočnu hranu Bacillus anthracis-om kako bi oslabili britanske kolonijalne snage, dok su saveznici eksperimenti razvijali sporadično.
Tokom Drugog svetskog rata, istraživanja su postala intenzivnija. Britanci su na ostrvu Grinard testirali aerosolizovane spore antraksa, koristeći bombe koje su mogle kontaminirati velike oblasti. Britanski eksperimenti koristili su visoko virulentne spore koje su kontaminirale tlo do dubine od nekoliko centimetara. Dezinficijensi poput formaldehida korišćeni su decenijama kasnije kako bi se uklonila pretnja, ali ostrvo je ostalo zatvoreno za javnost sve do 1990-ih
Ovaj eksperiment ostavio je ostrvo kontaminiranim decenijama, dok nije dekontaminirano 1986. godine. Slično tome, Japanci su razvijali biološko oružje u okupiranoj Mandžuriji, gde su testirali antraks na zatvorenicima, što je dovelo do masovnih smrtnih slučajeva.
Najveći incident u vezi s antraksom dogodio se u Sovjetskom Savezu 1979. godine, kada je došlo do curenja aerosola u vojnom kompleksu u Sverdlovsku. Ovaj događaj poznat kao "ruski Černobil biološkog oružja", rezultirao je smrću najmanje 64 civila i brojnih životinja. Sovjetske vlasti su godinama negirale odgovornost, tvrdeći da je epidemija rezultat konzumacije zaraženog mesa, ali su istraživanja nakon Hladnog rata potvrdila da je incident bio povezan s vojnim istraživanjem.
Američki program razvoja biološkog oružja započeo je tokom Drugog svetskog rata, ali je bio značajno smanjen nakon potpisivanja Konvencije o biološkom i toksičnom oružju 1972. godine. Uprkos međunarodnim zabranama, države poput Iraka i Severne Koreje nastavile su s razvojem antraksa kao biološkog agensa, dok je procenjeno da je Sovjetski Savez proizveo desetine tona oružanih spora koje su mogle da izazovu globalne epidemije.
Epidemija antraksa u 21. veku zbog otapanja pemafrosta
U julu i avgustu 2016. godine, poluostrvo Jamal u Ruskoj Federaciji suočilo se sa epidemijom antraksa koja je zahvatila 2.650 irvasa, od kojih je 2.350 uginulo, što ukazuje na izuzetno visoku stopu smrtnosti od 88,67%. Ova pojava izazvala je veliku zabrinutost ne samo zbog gubitaka u stočarstvu, već i zbog potencijalne pretnje ljudima. Tokom epidemije hospitalizovano je 90 osoba, dok je jedno dete preminulo.
Incident je ukazao na dve ključne ranjivosti u regionu: smanjeni imunitet zbog obustave vakcinacije irvasa 2007. godine i klimatske promene koje su doprinele oslobađanju spora antraksa iz permafrosta. Stručnjaci su ove spore antraksa nazivali i "zombijima" zbog mogućnosti da žive vekovima ispod slojeva leda.
Naučne analize pokazale su da je otapanje permafrosta izazvano abnormalno visokim temperaturama tokom leta 2016. dovelo do izlaganja i širenja spora Bacillus anthracis, koje su bile konzervirane u tlu decenijama. Pprosečne mesečne temperature u junu, julu i avgustu bile od 20% do 100% više u odnosu na prosečne vrednosti u poslednjih 30 godina, dok su maksimalne temperature bile povećane za 16% do 75%. To je doprinelo reaktivaciji prirodnih antraksnih žarišta, koja su bila povezana sa neadekvatno dokumentovanim ili nepravilno zakopanim ostacima životinja iz ranijih epidemija.
Nakon izbijanja epidemije, ruske vlasti su hitno obnovile vakcinaciju irvasa. Devet meseci kasnije analiza 913 uzoraka krvi pokazala je da 89% populacije irvasa razvilo zaštitna antitela protiv antraksa, što je značajno doprinelo sprečavanju daljih epidemija. Taj slučaj je naglasio važnost redovne vakcinacije kao ključne mere zaštite, posebno u arktičkim i subarktičkim regionima gde globalno zagrevanje može izazvati oslobađanje patogena iz permafrosta.
Prognoze klimatskih promena za period 2081–2100 ukazuju da bi se u najgorem scenariju prosečna godišnja temperatura na Jamalu mogla povećati za 8,3°C, dok bi broj dana sa temperaturom iznad 0°C mogao porasti za 49 dana godišnje. Ovo znači da bi permafrost mogao nastaviti da se topi, stvarajući stalni rizik od ponovne aktivacije spora antraksa. Zbog toga, kontinuirani monitoring, veterinarska zaštita i istraživanje potencijalnih žarišta ostaju ključni faktori u prevenciji budućih epidemija u regionima podložnim klimatskim promenama.
Bioterorizam i savremeni izazovi
U posthladnoratovskoj eri, antraks je postao sinonim za bioterorizam. Napadi iz 2001. godine u SAD, poznati i kao "antraks pisma" kada su spore poslate poštom političarima i novinarima poput senatora Lihija, pokazali su koliko su civilne infrastrukture ranjive. Napadi su rezultirali smrću pet osoba i infekcijom 17, dok su troškovi odgovora procenjeni na milijarde dolara.
Ovi događaji pokazali su koliko su ranjive moderne zdravstvene i sigurnosne strukture u suočavanju sa bioterorizmom. Troškovi odgovora na ovakve incidente su enormni – procenjuje se da bi napad aerosolizovanim sporama na grad od 5 miliona stanovnika mogao izazvati 250.000 žrtava, od čega bi 95.000 preminulo bez adekvatnog lečenja.
Teroristički napadi sa antraksom 2001. godine doveli su do formiranja istrage pod šifrom
"Ameritrax", koja je postala jedna od najvećih i najkompleksnijih istraga u istoriji SAD.
Uključujući više od 25 istražitelja, nove naučne metode i stotine hiljada sati rada, ova istraga
je potvrdila ozbiljnost napada i istakla potrebu za jačanjem bezbednosti i preventivnim
merama u borbi protiv bioterorizma
Istorija nam pokazuje da su pojedinci koristili, a verovatno će nastaviti da koriste biološke
agente u terorističke svrhe. Bioteroristički agenati mogu se lako širiti, izazivati ozbiljne
bolesti i visoke stope smrtnosti ako se slučajevi ne leče pravilno i predstavljaju značajne
izazove za upravljanje i odgovor. Čvrst sistem javnog zdravstvenog nadzora, koji uključuje
laboratorijski (uključujući redovan nadzor izveštajnih bolesti), sindromski i ekološki nadzor,
ključan je za otkrivanje oslobađanja bioterorističkog agenta i posledičnih slučajeva.
Ovo otkriće može pokrenuti obsežan i sveobuhvatan javnozdravstveni odgovor kako bi se
minimalizirali morbiditet i smrtnost. Veliki događaj bioterorizma bio bi bez presedana, što bi
opteretilo i izazvalo svaki aspekt medicinskog i javnozdravstvenog odgovora i brzo bi postao
globalna hitnost zbog potencijalnog rizika od infekcije i šoka za globalnu ekonomiju. Čvrst
javnozdravstveni i medicinski radni kadar je neophodan za efikasan i efektivan odgovor na
ovakve događaje.
Medicinski i preventivni aspekti
Bacillus anthracis pripada grupi gram-pozitivnih, spora-formirajućih bakterija. Njegove spore mogu preživeti u tlu decenijama, a infekcija nastaje kroz tri glavna oblika: kožni, gastrointestinalni i inhalacioni antraks.
Inhalacioni oblik je najopasniji, sa stopom smrtnosti većom od 85% bez lečenja. Simptomi uključuju groznicu, bolove u grudima i brzo napredujuću respiratornu insuficijenciju. Dijagnostika obuhvata identifikaciju bakterija u krvi ili tkivima i molekularne metode, dok lečenje podrazumeva hitnu primenu antibiotika poput ciprofloksacina i doksiciklina.
Vakcinacija ostaje ključna mera u prevenciji. Vakcina protiv antraksa razvijena je još 1970-ih i koristi se za imunizaciju visokorizičnih grupa, uključujući vojne snage. Savremeni istraživači rade na razvoju novih, efikasnijih vakcina koje bi mogle da pruže dugoročnu zaštitu nakon jedne doze.